Jagis 2005 álggahuvvon máilmmeviidosaš genadutkanprošeakta Genographic Project háliida dál čoaggigoahtit maiddái sámiid genaid kártet olmmošgotti historjjá ja čielggadit gos iešguđet álbmogat bohtet. Eamiálbmogat leat birra máilmmi, eandalitge Jaskes Abi sulluin ja Davvi-Amerihkás, vuostálastán dán proseavtta álggu rájes. Sii oaivvildit ahte Genographic Project lea dušše joatkka bissehuvvon Olmmošgenoma máŋggabealatvuođa prošektii (Human Genome Diversity Project, HGDP). Dát prošeakta šattai eamiálbmogiid gaskkas dovddusin “Vampira-prošeaktan” danne go dat lei eambbo beroštuvvan čoaggit eamiálbmogiid vara go sin buresbirgejumis otná servodagain.
Genadutkit leat beroštuvvan erenoamážit eamiálbmogiid genain ja DNA:s danne go sii adnojuvvojit álbmogin geat leat historjjálaččat miellagiddevaš sin sierranasvuođa geažil. Dutkit oaivvildit ahte eamiálbogat leamaš guhká geográfalaččat sirrejuvvon eará álbmogiin ja dan dihtii sin genaárbi lea eambbo oktilaš go gávpotolbmuin. Dálkkasdiehtagis dutkit leat beroštuvvan áidnalunddot genain maid vehkiin gávdnat čovdosiid dihto dávddaide. Ovdamearkka dihtii 1993 USA dearvvašvuođa ministeriija ozai pateantta 24 Papua Ođđa Guinea hagahai-álbmogii gullevaš olbmo genaide. Pateantta vehkiin lei áigumuš gávdnat divššu leukemiijai. Hagahai-álbmogii gullevaš olbmot geain genain lei sáhka, ledje addán lobi váldit iežaset vara leukemiija dutkamii. Sii goit eai lean addán lobi patenteret sin DNA dahje váldit varračájánasaid olgoriikii eará dutkamušaid várás. Go Papua Ođđa Guinea ráđđehus protesterii USA dearvvašvuođa ministeriija áigumušaide, pateantaohcan bissehuvvui 1999. Beroškeahttá pateantaohcama bisseheamis, hagahai DNA lea áin vuovdimassii internehtas 216 dollára háddái.
Nubbi ovdamearka lea nuu-chah-nulth-álbmoga gaskkas Vancouver sullos Kanadas. 1980-logus sii adde lobi genadutkái váldit sullii 800 varračájánasa leasmmi dutkamii, go dávda lei hui dábálaš sin gaskkas. Jagis 2000 nuu-chah-nulth-álbmoga ovddasteaddjit goit gáibidedje varračájánasaideaset ruovttoluotta danne go dutki lei geavahan daid aibbas eará dutkamuššii go lei leamaš sáhka ja masa sii ledje addán lobi.
Okta guovddáš sivva manne eamiálbmogat leat álggu rájes vuostálastán genadutkama ja prošeavttaid dego Genographic Project lea namalassii dat ahte varra- ja eará čájánasat geavahuvvojit eará ulbmiliidda go masa sii leat addán lobi. Dego bajábeal ovdamearkkat čájehit, dát ii leat duššálaš ballu muhto lea dáhpáhuvvan máŋgii ovdal. Dákkár dutkanmateriála lobihis geavaheapmi adnojuvvo dohketmeahttumin ja eahpeehtalažžan maiddái váldoservodagaid dutkanetihkalaš njuolggadusaid mielde.
Ovddit Olmmošgenoma máŋggabealatvuođa genaprošeavttas (HGDP dahje “Vampyra” prošeakta) ledje nu ollu etihkalaš ja dieđalaš váttisvuođat ahte dat eahpelihkostuvai oažžut UNESCO ja USA Dieđaráđi doarjaga. HGDP ulbmilat leat goit ealáskahtton Genographic Prošeaktan, mii áigu čoaggit 100 000 čájánasa eandalitge eamiálbmogiid gaskkas ja ráhkadit genehtalaš dieđu databasa. Dát prošeakta čađahuvvo ovttasbargun National Geographic Society, IBM korporašuvnna ja Gateway dihtorfoandda gaskkas.
Vuohki mainna Genographic Project lea viggamin boahtit Sápmái lea eahpidahtti: olmmoš gii válddii oktavuođa Sámi allaskuvllain ii gula dutkanprošektii muhto doaibmá dušše gaskkusteaddjin ja biehttala ovddasvástádusas prošeavtta ulbmiliid ektui. Dákkár stuorra dutkanprošeavttas jearaldagat galggašedje boahtit dutkanprošeavtta jođiheaddjiin. Maiddái čavga áigemearit – sii adde allaskuvlii guokte beaivvi vástidit – eai atte sámiide doarvái áiggi oahpasmuvvat prošektii dahje dan ulbmiliidda.
Ovddalgihtii addojuvvon ja diehtui vuođđuduvvi lohpi lea šaddan vuođđoprinsihpan buot olbmuide guoskevaš dutkamušas. Dat mearkkaša ahte dutki galgá addit rivttes ja vuđolaš dieđu dutkanprošeavtta ja dan ulbmiliid birra. Son galgá maiddái čilget mo dutkanmateriála geavahuvvo ja mat leat dutkamuša vejolaš ávkkit ja negatiivvalaš čuovvumusat. Dákkár lobi lea álki oažžut ovttaskas olbmuin, muhto eamiálbmogiid gaskkas dehálaš gažaldahkan leamaš oktasaš dahje kollektiiva lobi addin. Ovddit genadutkamis lea dávjá geavvan nu, ahte dutkanbohtosat leat dulkojuvvon guoskat olles álbmoga vaikko dutkanmateriálan leamaš moadde ovttaskas olbmo. Tonga-álbmot, gean Autogen-nammasaš genadutkanfitnodat gohčodii “áidnalunddot olmmošresursan”, vuostálastii fitnodaga áigumušaid dutkat sin DNA. Oktan sivvan lei dat ahte fitnodat ii beroštan váldit vuhtii eará go ovttaskas olbmuid lobi.
Eamiálbmogat leat buktán ovdan ahte Genographic Project genakártema politihkalaš boađusin sáhttá leat “dieđalaš” čuoččuhusat ahte eamiálbmogat eai leatge eamiálbmogat iežaset guovlluin muhto baicce sisafárrejeaddjit eará guovlluin. Dasa lassin Genographic Project ii váldde vuhtii eamiálbmogiid dárbbuid. Dat lea beroštuvvan eamiálbmogiin dušše resursan, ii sin diliin dahje vejolaš sosiála váttisvuođain otná servodagas. Dat ahte genadutkan háliida čoaggit eamiálbmogiid genaid ovdalgo sii jávket máilmmis lea eamiálbmogiid mielas eahpemorála: manne dutkit eai leat beroštuvvan gávdnat čovdosiid hástalusaide ja váttisvuođaide mat dahket birgema otná eamiálbmotservodagain váttisin? Jos sii háliidit veahkehit eamiálbmogiid, dasa gávdnojit gal olu buoret vuogit go genadutkan, máŋgasat lohket. Ja leago riekta geavahit oarjemáilmmi ipmárdusaid ja doahpagiid sohkalinjjás, johtimis ja árbbis eamiálbmodiid servodagain?
Eamiálbmogat eai leat okto buktimin kritihkalaš oainnuid Genographic Project ulbmiliid birra. Ovdamearkka dihtii seallabiologiija ja anatomiija professor Stuart Newman lea gažadan genadutkamuša vejolašvuođaid addit čielga dahje loahpalaš duođaštusaid olbmuid árbbis dahje olmmošgotti historjjás. Juohke álbmoga DNA lea nu máŋggalágan ahte ovttaskas olbmo genaid veardideapmi olles álbmoga genaide lea váttis. Maoridutki Aroha Mead fas lohká, ahte dieđalas perspektiivvas olmmošgotti historjá sáhttá leat čállon genaide muhto kultuvrralaš perspektiivvas olmmošgotti historjá lea čállon kultuvrii, gielaide ja árbevieruide. Eamiálbmogat dihtet gos sii leat boahtán ja dovdet iežaset árbbi eaige dárbbaš genadutkama dan várás.
(Čálus lea almmustuvvan Ávviris 16.5.2008)