Lean aiddo boahtán siidačoahkkimis, mas fáddán dán háve lei luossanáli gáhtten ja luossabivddu hálddašeapmi. Leamašan somá beaivvi guldalit olbmuid luossaságaid, vaikko máŋgasiid sáhkavuorus vuhttui maid fuolla ja moraš luosa boahtteáigges. Ereliiggán miellagiddevaš lei čuovvut man čeahpit siiddaeamidat ja -isidat leat čilget, guldalit earáid ja ákkastallat, ja loahpas beassat ovttaoaivilvuhtii das maid galgá bargat ja mo. Gaskkohágaid gal ledje šaddan smávva nákkut, muhto dathan gullá áššái. Dán siidda jođiheaddji lea goit hui čeahpes olmmoš guldalit ja ráđđádallat dassáigo nákkuide gávdnojit čovdosat. Muhtumin maid lei sollen ságaid ja spivkkastallan dan muddui ahte nággu rievddai boagusteapmin. Dán siiddas leat gal gávdnan ja válljen rivttes olbmo jođiheaddjin.

Otná čoahkkimis lei leamaš sáhka mo galgá ránnjá siiddaiguin gulahallagoahtit ja hábmegoahtit oktasaš luossanáli gáhttenplána čuovvovaš viđa jahkái. Buohkat ledje ovtta oaivilis dan dárbbašlašvuođas ja ahte dat šaddá leat stuorra ja ádjás proseassa. Eandalitge boarrásut olbmot ledje hállan dan birra go eai buot Deatnogátte olbmuin leat šat árbevirolaš máhtu ja dáiddu lohkat, ja dulkot áddet Deanu, dan oalgejogaid ja eará čáziid. Dutkiid diehtu lea mávssolaš ja geavahuvvo dieđusge oassin guorahallamis ja plánaid hábmemis, muhto buohkat leat ovtta oaivilis ahte seamma dehálaš sajis lea Deatnogátte olbmuid diehtu, máhttu ja vásáhus. 

Lean ilus go bessen čuovvut dán siidda siidačoahkkima, vaikko in oassálastánge ságastallamii. Muhtumat gal ledje iskan fidnet sátnevuoru, vaikko buohkat dihtet bures ahte dušše siiddaeamidiin ja -isidiin lea sátneriekti, jođiheaddji lassin. Mii geat eat leat siiddaeamidat dahje -isidat, sáhttit čuovvut čoahkkimiid ja min vejolašvuohta váikkuhit leat bottuid áigge dahje ovddalgihtii feaskárastit. Ja dieđusge maiddái sogaid siskkáldas čoahkkimiin maid lágidit nu dávjá go lea dárbu. Lihkus siidačoahkkimiidda lea dábálaččat várrejuvvon ollu áigi – olles beaivvi – nu ahte háleštan- ja feaskárastinbottuide lea maid dilli.

Dán čoahkkimis ledje erenoamáš ollu olbmot, danin go lea geassi ja sáhkan luossa, man buohkat nu ollu ráhkistit. Dálvet ii buohkain leat dilli boahtit guhkeleappos ruoktoguvlui čoahkkimiidda, mat leat gal rabas buohkaide. Nuppi dáfus eanet ja eanet olbmot leat fárregoahtán ruovttoluotta ruoktoguvlui dan rájes go siida ceggejuvvui, eandalitge olbmot geat leat báhcán ealáhahkii. Datge olbmot geat eai lean álggos jáhkkán binnage siiddaide ja daid vejolašvuhtii lihkostuvvat, leat dál hui rámis dan vuogádagas, maid leat lihkostuvvan cegget. Go vel muhtin datge, geat nu garrasit vuostálaste jurdaga, dál leat mielde, joba siidaisidin. 

Dalle go siida ásahuvvui ja dat oaččui mearridanválddi eanaš báikkálaš áššiin, ii giige livčče jáhkkán man álket dat loahpas doaibmagođii, go buot guhkes šiehtadallamiid maŋŋá ledje juohkán áššiid, mandáhtaid ja stivrenválddi eará ásahusaiguin. Mii leimmet máŋgalogi jagi hállan ja niegádattan siiddaid ceggema birra. Man galle háve leimmet smiehttán ja háleštan gaskaneamet man váttis dat lea, hás jo ii riekta veadjemeahttun. Balaimet riidduid iežamet gaskkas, vaikko nuppi dáfus eaihan riiddut leat gal ođas midjiide. Jurddašeimmet ahte eat mii goassige nagot dahje sáhte gávdnat jierpmálaš, govttolaš vugiid buktit sogaid oktii ja soabadit sogaid siste siidaeamidiid dahje -isidiit birra. Ja galhan dat leige leamaš gaskkohágaid váttis. Muhtumat spelle issoras spealuid beroškeahttá mastige ja muhtin sogain ledje garra váldegiccut, mii jugii olbmuid. Muhto eanaš áigge manai bures, olbmot válde duođas dan ahte leimmet lihkostuvvan máhcahit iežamet servodatortnega ja -vuogádaga ja leimmet goit muhtin muddui dahkan duohtan báikkálaš iešmearrideami. Dál lei vejolaš dadjat ahte mii mearridat iežamet áššiin báikkálaš dásis; ahte mis lea kontrolla iežamet áššiin ja iežamet boahtteáigges. 

Muhtumat lávejit jearrat ahte mii lei dat dihto muddu go áššit álge viimmat ovdanit. Ovtta muttu lea váttis gal dadjat, muhto eatnasat leat ovtta oaivilis ahte goasnu 2010-logu loahppageahččen. Muhtumat namuhit Ellos Deatnu -lihkadusa, muhtumat FeFo fuones mearrádusaid ja buriid čielggademiid, mat duođaštedje ja čájehedje čielgasit ahte dihto guovlluid eatnamat duođaid gullet báikkálaš olbmuide. Vuosttas dain lei Kárášjoga čielggadeapmi álgojagis 2020, ja vaikko dat bođiige kárášjotlaččaide hui stuorra heahkkehussan.  Ii giige lean rievtti mielde ráhkkanan dakkár ođđasiidda ja dillái. Moivi ráđđii Kárášjogas muhtin áigge ja áššis gearregušše vel moanaid jagiid. Muhto vehá vehážiidda olbmot gávdne vugiid boahtit oktii, lihkostuvve meroštallat oktasaš árvvuid ja vuođu ođđa vuogádahkii ja ovttasráđiid gálligohte bálgá ovttosguvlui. Ii dat lean mannan johtilit, lei dego oppasis gállin, rievssatlávkkiid mielde. Dies leige šaddan sin motto man dadje eandalitge go dalle go giinu dolkagođii, hoahpuhišgođii, duššástuvvagođii, eahpidišgođii: “rievssatlávkkiin, rievssatlávkkiin. Mii leat jo dán muddui beassan, gal dat dás. Mii bargat min mánáid dihtii.”

Muhtumat fas lohket ahte Girjás duopmu dat álggáhii ođđa stuorra báru Sámis. Girjása čearu vuoitu stáhta vuostá, maid álgojagis 2020, lei nu stuorra ášši ahte olbmot eai albmaláhkai ádden dan dalle go dat bođii. Datge bođii measta vuorddekeahttá, vaikko čearu olbmot ja earát ledjege bargan dan ovdii nuppelot jagi. Vehá maŋŋelaš beggii Badje-Deanu siida ­– vaikko midjiide albma Badje-Deanu olbmuide dat lei vehá endorii nammaduvvon. Muhto dat lei vuosttas siida Deatnogáttis mii lei fas leamen, guhkes áigái. Mii leimmet hui ilus ja rámis sin barggus ja válddiimet sis málle. Buohkat orro viimmat dolkan status quo -dillái, mii lei bistán measta golbmalogi jagi. Láttánat ledje deavdán Sámedikki ja sámemeroštallan lei návccahuhttán olbmuid. Dasa lassin olggobeal olbmuid garra vassi lei leamaš nu issoras garas, ahte máŋgasat smihtte, háliiditgo álggahit seammalágán diggeáššiid iežas guovllus – ahte dáidá buoremus orrut jaska, vai min mánát besset eallit ráfis, váši haga. Nuoraide dat orui losses noađđin. 

Dieid áiggiid ledje álggáhan maid soabadallankomišuvnnaid buot golmma riikkas. Eai buohkain lean daidda jáhkku iige beroštupmi, muhto daiguin lei geavvan measta imaš: go olbmuin eai leat olus vuordámušat, dalle dat lihkostuvvá. Suomas ledje čállán plánii, ahte duohtavuohta- ja soabadallanproseassa galgá gieđahallat maiddái struktuvrralaš čuolmmaid. Dása eandalitge ii lean giige jáhkkán, vel unnit ahte Suoma stáhta áddii maid dat oaivvildii ja lei gárvvis ja mielas albma rievdadusaide ásahusaid dásis. Muhto čeahpes komissárat ja earát ledje nákcen geavahit liibba ja rahpan vejolašvuođa álggahit nuppelogi jagi diggeproseassa, mas boađusin lei ahte sámit besse hálddašišgoahtit iežaset guovlluid ja eatnamiid, ja lága fikšuvdna stáhta eananoamasteamis lei viimmat gomihuvvon. Láttánat geat ledje 1995 rájes háliidan sápmelažžan ožžo iežaset guovloautonomiija ja olles vuogádat huksejuvvui ođđasis álggu rájes. Dahje ii sámiid ektui gal lean moge ođas. Mii máhcaimet iežamet siiddaide, mat ledje álo leamaš olu fámolut ja boarrásut go miige eará. Dat ledje dušše vuoiŋŋastan muhtin čuđiid jagiid.