Álbmotbeaivi lea hui buorre beaivi smiehtastit vehá eanet oppalaččat min bargguid ja ráhčamušaid. Máŋgasat mis ráhčet, ovddidit áššiid, vuostálastit ja eastadit sisabahkkemiid ja eará vearrodaguid beaivvis nubbái, birra jagi, bisánkeahttá. Lehkos álbmotbeaivi dat beavi goas mii bisánit, bosastit ja vuojulduvvat baicce iežamet nieguide álbmogamet, servodagamet ja boahtteáiggimet birra. Mii dat lea maid mii niegadit? Mat leat min stuoramus niegut? Jos sáhtášeimmet ieža mearridit, makkár Sámi áiggošeimmet, makkár Sámi huksešeimmet? 

Kánske vel juogadit iežamet nieguid earáiguin vai sii sáhttet maid searvat daidda. 

Mun lean jo guhkit áigge niegadan ahte Suttesádjaga guovlu šattašii báikkálaš olbmuid hálddašeami vuollái, stáhta ásahusaid haga ja daid olggobeallái. Láven niegadit Suttesádjaga siidda, muhto dan ii dárbbaš gal gohčodit siidan jos ii oro vuogas. Namma ii leat nu dehálaš go proseassa ja sisdoallu. Báikkálaš olbmuid hálddašemiin oaivvildan dan, ahte olbmot geat leat geavahan ja ain geavahit guovllu boađášedje oktii ja hábmegoađašedje ovttas vuogádaga ja vieruid, main vehkiin báikkálaččat beasašedje ieža mearridit guovllu geavaheamis ja gáhttemis. Báikkálaš olbmot livčče earret eará guovllu sogat, bálggus ja badjeolbmot, ja guolástangoddi. Dat livččii báikkálaš olbmuid duohken mo dan cegget, ja livččii rabas buohkaide geat leat beroštuvvangáhttet ja sihkkarastit guovllu ollisvuođa boahttevaš buolvvaide.

Hálddašanvuogádat livččii eahpeformála dan ektui, ahte ii livčče čatnasan stáhta ásahusaide ja njuolggadusaide, muhto oaččošii fámu das, ahte báikegotti olbmot leat álo oamastan ja ovdalašáigge maid hálddašan iežaset guovlluid. Jurddašan dan siidan danin, go siiddat leat olu boarrásut vuogádat go dálá ortnet. Siiddat leat doaibman máŋgačuohte jagi – dassážii go dálá stáhtaid hálddašanortnet ásahuvvui siiddaid ala. Suttesádjaga siida livččii oassi min iežamet mearridan- ja hálddašanvuogádagaid ja vieruid ealáskahttimis. Mii ieža addašeimmet dasa fámu ja mearkkašumi. Áiggi mielde das šattašii vuogádat, man ii sáhtášii garvit go lea sáhka Suttesádjaga guovllus. 

Manne mun dákkáriid niegadan? 

Vuosttas sivva lea dat, ahte Suttesája ja dan biras lea sámiid bassi guovlu. Numo eará sajiinge máilmmis, olbmot ja álbmogat galget beassat ieža mearridit ja hálddašit iežaset bassi guovlluid ja báikkiid. Dál go leat viimmat lihkostuvvan suodjalit guovllu ja sihkkarastit ahte dohko eai šatta čáhcefidnut, de lea šaddan maid eanet vejolaš niegadit čuovvovaš lávkkiid.

Nubbi sivva lea dat, ahte Suttesája ja dan biras dárbbašit dál ráfi. Guovlu lea leamaš maŋimuš guoktelogi jagi gaskkohagaid garra giččuid vuolde das, ahte sáhttágo dohko hukset čázi boahtalastinfitnodaga. Mediafuomášumi ja lassanan turistajohtolaga dihtii guovlu lea šaddan ain dovdoseappon, ja Suttesádjaga galledit Meahciráđđehusa dieđuid mielde jahkásaččat badjel 8000 olbmo. Mii diehtit man rašši eanan ja luondu leat dien guovllus. Erošuvdna lea lassanan sakka olbmuid johtolaga geažil. Dan dihte maid Meahciráđđehus ja Musealágádus oaivvildit, ahte Suttesádjaga guovllu galgá ráfáidahttit.

Goalmmat sivva lea dat, ahte jos mii sámit duođas háliidit iešmearrideami – mearridišgoahtit iežamet áššiin ja hálddašit iežamet guovlluid – de mii galgat álgit gosnu. Smávvat, báikkálaččat, konkrehtalaččat. Eahpitkeahttá dat lea álo hástaleaddji, ja kánske vel eanet dakkár báikkis go Suttesája, masa čatnasit iešguđetlágan dovddut ja beroštumit. Muhto jos mii eat geahččal de mii eat dieđe mii lea vejolaš. Jos mii eat nagot boahtit oktii ságastallat báikkálaččat, de mo mii nákcet dan bargat viidát oktavuođas? Ráđđádallan ja soabadeapmi lea váttis juohke oktavuođas, kánske vel eanet smávva báikkiin. Sogat duvdet ja dorjot min muhto sogaid gaskavuođat soitet maid hehttet ovttasbarggu.

Niegadan dan áiggis, goas eat divtte daid šat hehttet min bargamis áššiid ovdii, mat leat midjiide dehálaččat. Áiggis, goas eat háliit ovddit dušše iežamet sogaid – dahje vearrát, iežamet ovdduid. 

*** 

Ovdal juovllaid beasaimet gullat ahte Meahciráđđehus, mii otnábeaivve hálddaša Suttesádjaga ja dan birrasa Suoma stáhta ovddas, ahte dat ii boađe láigohit guovllu mange gávppálaš ulbmilii dál iige boahtteáigges. Dát lei illusáhka máŋgasiidda, maiddái midjiide geat leat áŋgiruššan Suttesádjaga gáhttemiin jagi 2001 rájes. Dego geađgi livččii gáhccan eret váimmu alde deaddimis. Muhto numo álo, bargu ii sáhte bisánit dása.

Meahciráđđehusa mearrádus ii livčče šaddan nie jos eat livčče vuostálastagoahtán Ohcejoga gieldda áigumušaid hukset čáhcefidnu Suttesádjagii 20 jagi dassái. 2001:s Meahciráđđehus vuolláičálii Ohcejoga gielddain eananláigosoahpamuša gulakeahttá báikkálaš olbmuid oaiviliid ja jurdagiid. Mii váiddiimet gieldda mearrádusas gitta Alimus hálddahusriektái. Mis lei nu nana váidda – badjel 50 siiddu man leimmet láhkačeahppi vehkiin čállán – ahte gielda dáiddii oaidnit jierpmáleamosin geassádit čáhcefabrihkkaplánain. 

Jurdda vuovdalit basseádjaga čázi bázii goit muhtin báikkegotti olbmuid millii. 2016:s muhtin báikkálaš sápmelaš fitnodatolbmot ohcagohte Meahciráđđehusas lobi álggahit čáhcefidnu, dán vuoro priváhta álggan. Vuosttas ohcamus hilgojuvvui go oassi ohccon guovllus lei suodjalanguovllu siskkobealde, muhto fitnodatolbmot ohce ođđasit 2017 álggus. Dalle Ellos Suttesája lihkadus morránii fas ja čohkkii badjel 100 nama gáibádussii caggat buotlágan čáhcefidnuid guovllus. Meahciráđđehus lágidii gullandilálašvuođa Gáregasnjárggas, gos dollui ovdal dan maid smávva miellačájáhus. Dan maŋŋá Meahciráđđehus celkkii ahte ii sáhte iige áiggo láigohit eatnamiid prošektii, masa lea nu viiddis báikkálaš vuostálastin. Dan maŋŋá leamaš sáhka das, ahte guovllu galggašii čorget, eatnamiid biddjon bohcciid váldit eret ja oppalohkái ráfáidahttit báikki. Mannan jagi juovlamánu álggus lei čoahkkin goas vuosttas háve ovttas ráđđadallagođiimet Meahciráđđehusain ja eará ásahusaiguin (Musealágádus, Ohcejoga gielda, Siida sámemusea) Suttesádjaga ráfáidahttimis ja čorgemis.

Leamaš miellagiddevaš oaidnit mo Meahciráđđehus lea rievdan dán áššis 20 jagi áigge. Dahje buorebutge: mo ásahusat gartet rievdat vehá vehážiidda min bargguid ja ráhčamusaid geažil. Mii eat dávjá astta bisánit smiehttat, man stuorra mearkkašupmi lea min bargguin. Mii eat álo fuomaš mo daid min smávva – ja muhtimin stuorat – lávkkiin lea stuorra mearkkašupmi ja mo dat bidjet johtui proseassaid, maid bohtosat eai álo leat dálán oidnosis, muhto easkka moaddelot jagi geažes.

*** 

Meahciráđđehusa mearrádus lea liikká dušše okta lávki guhkit bálgás, man alde leat guhká jo vádjolan. Dáid jagiid áigge Suttesája lea oahpahan munnje máŋga ášši. Okta dain lea váldit maratonviehkki perspektiivva. Dál smiehtadan, Makkárin mii sávvat, háliidit ja niegadit dili ja guovllu leat 30 jagi geahčen? Makkár Suttesádjaga guovlu galgá leat 2050? Geat doppe johtet, maid barget? Geat mearridit mii doppe dáhpáhuvvá? Geat áimmahuššet Suttesádjaga ja dan birrasa 2050? Áššedovdit dadjet ahte 30 jagi geahčen min guovllut leat dálkkádatrievdama dihtii sakka earáláganat go otnábeaivve. Dan maid berret váldit vuhtii iežamet nieguin ja višuvnnain.  

Suttesádjaga guovllu gáhttema guhkes bálggis lea dego Áilegassii goargŋun. Buot min basseváriin lea feaskkir, masa olmmoš galgá bisánit bassevárrái jođedettiin. Mii leat dál aiddo ollen Áilegasa feaskárii ja dál lea áigi – ja liiba – bisánastit smiehttat dan, maid mii áigut ja háliidit. Ja manne ja gosa mii leat gákcumin dán bálgá mielde.